22. januar

1440 – Rođen je veliki moskovski knez Ivan III Vasiljevič, nazvan Ivan Veliki. Oslobodio je Rusiju vazalstva odbivši da Mongolima plaća danak, ojačao monarhiju i okončao “prikupljanje ruskih zemalja”. Posle dolaska na vlast 1462. priključio je Rusiji više kneževina, uključujući Tver, Rostov i Novgorod, a 1480. oslobodio je mongolske vlasti. Nastojao je da ojača centralnu vlast i 1497. izdao je jedinstven “Sudbenik” za celu Rusiju. Započeo je zidanje moskovskih kremaljskih palata i utvrđenja kakve danas poznajemo.

1506 – Ustanovljena je papska Švajcarska garda, posebna vojna organizacija zadužena za ličnu bezbednost poglavara rimokatoličke crkve i papske države (danas Vatikan). Ustanovio ju je papa Julije II (1503-1513). Švajcarska garda i danas postoji u vatikanu, a tokom istorije niz evropskih dvorova imao je Švajcarske gardiste, poput burbonske Francuske, Savoje (Sardinije), Toskane, Napulja, Saksonije, Holandije, izvesno vreme i Austrije.

1517 – Vojska turskog sultana Selima I potukla je u bici kod Rajdanije, blizu Kaira, memelučke snage i sedam dana potom ušla u Kairo, priključivši Egipat Osmanskom carstvu.

1561 – Rođen je engleski filozof i državnik Frensis Bekon, jedan od osnivača modernog materijalizma u filozofiji. Suprotstavljajući se neplodnosti sholastičkog mišljenja, izgradio je opšti plan za obnovu nauke (Instauratio Magna). Uticao je na francuske enciklopediste 18. veka i njemu je posvećena velika “Francuska enciklopedija”. Njegova klasifikacija i kritika idola (zabluda) smatra se prvom kritikom ideologije. Formulisao je dva principa značajna za shvatanje svrhe i zadatka modernih nauka: pravo znanje je znanje uzroka i unapređivanje znanja je jačanje čovekove moći nad prirodom. Označio je eksperiment kao najviši princip naučnog mišljenja i razradio induktivnu metodu otkrivanja istine. Prema njegovim načelima, u Engleskoj je 1662. osnovano
“Učeno društvo”, čime je promovisana Bekonova zamisao da se ljudski napredak i blagostanje mogu ostvariti, ne samo reformom društva, već i napretkom nauke. U vreme vladavine kralja Džejmsa I, bio je lord kancelar od 1618. do 1621. Dela: “Unapređenje nauke”, “Novi organon”, “Nova atlantida”, “Eseji ili saveti etički i politički”.

1666 – Umro je indijski car Šah Džehan iz dinastije Mogula, poznat i kao princ Haram, koji je najveći deo vladavine od 1628. do 1658, kad ga je zbacio sin Aurangzeb, posvetio izgradnji mauzoleja Tadž Mahal u svojoj prestonici Agri na severu Indije. Velelepno zdanje od belog mermera, koje je 20.000 radnika zidalo od 1631. do 1653. posvetio je uspomeni na caricu Mumtaz Mahal i sam je posle smrti takođe sahranjen u njemu. Premestio je 1648. prestonicu iz Agre u Delhi, gde je izgradio novi grad Šahdžehanabad.

1729 – Rođen je nemački pisac, kritičar i teoretičar umetnosti Gothold Efraim Lesing, oduševljeni pristalica prosvetiteljstva, utemeljitelj savremene nemačke književnosti i estetike. Odlučujuće je doprineo oslobađanju nemačke drame od uticaja klasičnih i francuskih modela. Dela: drame “Mis Sara
Sampson”, “Emilija Galoti”, “Mudri Natan”, komedija “Mina od Barnhelma”, kritike “Pisma o najnovijoj književnosti”, “Hamburška dramaturgija”, “Laokoon”, polemička satira “Vaspitanje ljudskog roda”, “Anti-Gece”.

1771 – Španija je sklopila konvenciju s Velikom Britanijom o ustupanju Folklandskih ostrva u Atlantskom okeanu. Od sticanja nezavisnosti 1816. Argentina polaže pravo na njih. Vojna hunta Argentine je u aprilu 1982. pokušala da okupira ostrva iskrcavanjem 10.000 vojnika. Dva meseca kasnije britanske trupe su ponovo zauzele taj arhipelag porazivši prethodno Argentince.

1775. – Rođen Andre Mari Amper, francuski matematičar i fizičar, osnivač elektrodinamike i teorije magnetizma

1788 – Rođen je engleski pisac Džordz Gordon Bajron, jedan od rodonačelnika evropskog romantizma. Njegova poezija oličavala je slobodarski duh suprotstavljen društvenim normama. Bio je zaljubljen u antičku kulturu. Veliku Britaniju napustio je razočaran 1816. i u Italiji je stvorio najveća dela: “Čajld Herold”, “Kain”, “Manfred”, “Don Žuan”. Zaputio se 1823. sa ciljem da pomogne borbu Grka za oslobođenje od Turaka, ali je ubrzo oboleo od malarije i umro je u aprilu 1824, ne ostvarivši ideal da se bori za slobodu grčkog naroda.

1848. – Umro Gligorije – Gliša Vozarević, prvi srpski izdavač

1849 – Rođen je švedski pisac Johan August Strindberg. Bio je istovremeno vrhunski istančani literata, neka vrsta naturalističkog psihologa pa i folkloriste, istoriograf, čak i mistik. Razbio je stare dramske forme, preteča je mnogih savremenih strujanja.

1863 – U delu Poljske koji je na osnovu odluke Bečkog kongresa 1814. i 1815. priključen Rusiji izbio je ustanak pod vođstvom “stranke crvenih” Jaroslava Dombrovskog, ali su ga ruske trupe ugušile posle nekoliko meseci. Godine 1864. Poljska, koja je do tada imala znatnu autonomiju, kao posebna krunska zemlja u okviru ruskog carstva, dobila je status koji se nije mnogo razlikovao od tipične ruske gubernije.

1871 – U Parizu su izbile demonstracije radnika koje su pod vođstvom francuskog revolucionara Luja Ogista Blankija prerasle u ustanak protiv vlasti, koja je pripremala predaju grada pruskim trupama.

1875 – Rođen je američki filmski režiser Dejvid Levelin Vork Grifit, jedan od najznačajnijih stvaralaca u epohi nemog filma.

1878 – Rođen je srpski vajar Toma Rosandić, prvi rektor Akademije likovnih umetnosti u Beogradu, član Srpske kraljevske akademije. Kamenorezački zanat učio je u Splitu, a vajarstvo u Veneciji i Beču.

1878 – Osnovana je vojna bolnica u Nišu, prva moderna zdravstvena ustanova u tom delu Srbije. Bolnica je ustrojena na predlog dr Vladana đorđevića ubrzo po oslobođenju Niša od Turaka. Prvih dana rada niška Vojna bolnica imala je sedam lekara i dva pomoćnika, jednog apotekara, nekoliko bolnicara i jednog pisara.

1896 – Rođen je srpski slikar Sava Šumanović, majstor pejzaža, aktova i mrtve prirode, osobenih tonova, posebno intenzivnih na slikama iz rodnog Srema. Na njegovim slikama dominiraju svetli tonovi, uz izražen osećaj za osvetljenje. Dugo je živeo u Parizu, a poslednje godine života boravio je u rodnom Šidu, gde su ga 1942. ubile hrvatske ustaše. Šumanovićeve velike kompozicije “Doručak na travi” i “Pijana lađa” među najznačajnijim su delima srpskog modernog slikarstva. Najbolja njegova dela nalaze se u Narodnom muzeju u Beogradu, u zbirci Pavla Beljanskog i u galeriji “Sava Šumanović” u Šidu.

1898 – Rođen je ruski filmski režiser Sergej Mihajlovič Ejzenštajn, jedan od najvećih teoretičara i stilista svetskog filma. Bio je arhitekta po profesiji i u početku je crtao plakate, radio kao scenograf i pozorišni režiser, unoseći novine težio je čistim realističkim elementima i u teatru. Na filmu je počeo kao montažer 1923. Tvorac je teorije o horizontalnoj i vertikalnoj montaži i teorije asinhroniteta. Filmovima i teorijskim postavkama dao je neprocenjiv doprinos oblikovanju filmskog izražajnog jezika i izvršio ogroman uticaj na razvoj filma.

1901 – Umrla je britanska kraljica Aleksandrina Viktorija. Na prestolu se nalazila od 1837. do 1901. Tokom njene vladavine u Velikoj Britaniji je izvedena industrijska revolucija, kapitalistička privreda se naglo razvila, a britansko kolonijalno carstvo se raširilo po čitavoj planeti. Kada je umrla jedna trećina površine planete nalazila se u ovoj ili onoj formi pod britanskim suverenitetom. Period njene vladavine je period najveće moći i ugleda Engleske u istoriji i najčešće se naziva “viktorijanskom epohom”.

1905 – Ruske trupe su u Petrogradu otvorile vatru na demonstrante, koji su krenuli na carski Zimski dvorac, zahtevajući demokratizaciju, kraj rata s Japanom i uspostavljanje ustavotvorne skupštine. Ubijeno je više od hiljadu i ranjeno oko 5.000 ljudi – u pokolju nazvanom kasnije “Krvava nedelja”.

1908 – Rođen je ruski teorijski fizičar Lav Davidovič Landau, jedan od najvećih fizičara 20. veka, otac sovjetske škole teorijske fizike, dobitnik Nobelove nagrade za fiziku 1962.

1909 – Rođen je burmanski diplomata U Tant, generalni sekretar Ujedinjenih nacija od 1962. do 1971. Kongoanska, berlinska i kubanska kriza, rat u Vijetnamu, sukobi na Bliskom istoku i rat Indije i Pakistana bili su dramatični događaji s kojima se suočavao tokom mandata.

1917 – Umro je srpski arhitekta Jovan Ilkić, koji je znatno uticao na razvoj arhitekture u Srbiji u prvoj polovini 20. veka. Bio je 30 godina glavni projektant Ministarstva građevina i projektovao je mnoga značajna zdanja u Beogradu: Dom Skupštine Srbije, hotel “Moskva”, “Oficirski dom” (sada Studentski kulturni centar), palatu Krsmanovića na Terazijama (zgrada “Protokola”).

1924 – Remzi Mekdonald je kao prvi laburistički premijer Velike Britanije preuzeo položaj od Stenlija Boldvina.

1924 – Rođena je Mira Trailović, pozorišni režiser, godinama jedna od najdominantnijih ličnosti srpskog, ali i teatra uopšte. Osnovala je 1956. pozorište “Atelje 212”, a potom i BITEF – Beogradski internacionalni teatarski festival, čiji je umetnički direktor bila od 1967. do smrti. “.

1928 – U Novom Sadu je izgorela zgrada Srpskog narodnog pozorišta. Reprezentativno zdanje srpskom teatru u Novom Sadu podario je 1895. veleposednik Lazar Dunđerski.

1933. – Rođen Siniša Pavić, književnik i filmski scenarista

1934 – Rođen je srpski istoričar književnosti Jovan Deretić, profesor novije srpske književnosti na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Objavio je dvadesetak knjiga, uključujući “Istoriju srpske književnosti”. Ostala dela: “Dositej i njegovo doba”, “Poetika Dositeja Obradovića”, “Ogledi iz narodnog pesništva”, “Srpski roman 1800-1950”, “Gorski vijenac Petra Petrovića Njegoša”, “Kompozicija Gorskog vijenca”, “Kratka istorija srpske književnosti”, “Etide iz srpske srednjevekovne književnosti”, “Poetika srpske književnosti”, “Kulturna istorija Srba”.

1941 – Italijanske snage su u Drugom svetskom ratu kapitulirale u Tobruku, u Libiji, pred britanskom Osmom armijom posle 11 dana opsade.

1944 – Počelo je savezničko iskrcavanje kod Ancija u Italiji u Drugom svetskom ratu, čime se nemačka odbrana našla u bezizlaznoj situaciji, ali je oklevanje američke komande omogućilo Nemcima da se pregrupišu i četiri meseca kod Kasina zadržavaju savezničke snage, nanevši im velike gubitke.

1964 – Kenet Dejvid Kaunda postao je prvi predsednik vlade u Severnoj Rodeziji (sadašnja Zambija).

1973 – Umro je predsednik SAD Lindon Bejnz Džonson. Nastavio je Vijetnamski rat, koji su započeli njegovi prethodnici, okončan 1975. ponižavajućim porazom SAD. Bio je potpredsednik od 1960. za vreme mandata Džona Kenedija. Kad je Kenedi ubijen u Dalasu 1963. postao je predsednik, što je ostao do 1969, posle pobede na izborima 1964.

1973 – U udesu jordanskog “Boinga 707” s muslimanskim hodočasnicima na povratku iz Meke, koji se srušio u plamenu na aerodromu u nigerijskom gradu Kano, poginulo je 176 ljudi.

1986 – Trojica Sika, optuženi da su 1984. ubila premijera Indije Indiru Gandi, osuđeni su na smrt.

1993 – Hrvatska je napala južni deo Republike Srpske Krajine, a snage UN koje su je štitile u skladu s Vensovim planom, napustile su položaje pri čemu je više stotina srpskih civila ubijeno. Namera napadača je bila zauzimanje Masleničkog mosta, aerodroma Zemunik i brane Peruća.

1995 – U samoubilačkoj bombaškoj akciji palestinskog islamskog teroriste, u Izraelu je poginulo 19 i ranjeno oko 60 ljudi, većinom izraelskih vojnika koji su se našli u tom trenutku na autobuskoj stanici.

1998 – Amerikanac Teodor Kačinski je priznanjem da je “unabomber” – kako su ga prozvali mediji, prihvatio doživotnu zatvorsku kaznu kako bi izbegao izricanje smrtne presude. Tokom “antitehnološke” bombaške kampanje, duge 18 godina, on je “uterivao strah u kosti” američkim građanima postavljajući ručno izrađene bombe po univerzitetima i aviokompanijama, sprovodeći, po njegovim rečima, “revoluciju protiv tehnologije” pri čemu je usmrtio troje ljudi, a 29 je povredio ili osakatio.

2000 – Jorgos Papandreu je otputovao iz Turske na kraju prve posete Ankari jednog šefa grčke diplomatije posle 38 godina.

2004 – Vaseljenski patrijarh Vartolomej doputovao je na Kubu gde je potom osveštao prvu crkvu izgrađenu posle revolucije 1958/9.

2005 – Umrla je meksička kompozitorka i tekstopisac Konsuela Velaskes, autor evergrin balade “Besame mućo”.

2007 – Umro je Abe Pjer, sveštenik koji je svoj život posvetio pomaganju beskućnicima. “Čovek koji je oličavao dobrotu” najveći deo svog života proveo je pomažući ljudima gurnutim na margine društva.

2008 – Umro je srpski glumac Milenko Zablaćanski. Šotrinom filmu

2008 – Umro je srpski književnik đorđe Ocić. Rođen je u Dalju, školovao se u Vukovaru i Osjku, a diplomirao je filozofiju na beogradskom univerzitetu. Predavao je u gimnazijama u Vrbasu i Bečeju, a od 1963. do 1991. godine bio je gimnazijski profesor u Beogradu.

2008 – Umro je Berni Boston, američki fotoreporter, poznat po fotografiji “Flower power” koja simbolizuje suprotstavljanje ratu u Vijetnamu. Radio je za “Los Anjeles tajms”, “Vašington star” i “Dejton dejli njuz”.

2010 – Irinej (Gavrilović), do tada episkop niški, izabran je za patrijarha Srpske pravoslavne crkve. Sutradan je svečano ustoličen u beogradskoj Sabornoj crkvi, a 3. oktobra u Pećkoj patrijaršiji.

2014 – Rukopis izgubljene, četiri veka stare (1613/14), komedije velikog španskog dramskog pisca i pesnika Lopea de Vege “Mujeres y Criados” (Žene i sluge), otkriven je u Sspanskoj nacionalnoj biblioteci, saopštili su španski zvaničnici.

2014 – Građanima Kube, posle pola veka, ponovo je dozvoljeno da iznajmljuju nekretnine. Novi propis ipak zabranjuje iznajmljivanje prostora u svrhu otvaranja međunarodnih škola, novinskih agencija ili nevladinih organizacija.♦